Ο Πορφύριος από την Τύρο της Φοινίκης (π. 234-305), ο μαθητής και βιογράφος του Πλωτίνου και εκδότης των Εννεάδων, παραμένει μια αινιγματική μορφή στην ιστορία του Νεοπλατωνισμού: «Βρισκόμαστε ενώπιον μιας προσωπικότητας για την οποία γνωρίζουμε ότι έχαιρε σεβασμού στην ‘Υστερη Αρχαιότητα και η οποία άσκησε επίδραση πολύ πέρα από τα όρια της Αρχαιότητας, αλλά δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τις φιλοσοφικές του θέσεις ή τις καινοτομίες του στους βασικούς κλαδους της Φιλοσοφίας» (Emilsson 2022). Παρά τις ρηξικέλευθες μελέτες του Pierre Hadot (1966; 1968) και του Andrew Smith (1974; 1987; 1993; 2011), η συνεισφορά του Πορφυρίου στο πεδίο της μεταφυσικής έχει διερευνηθεί λιγότερο σε σχέση με άλλες όψεις του πολύπλευρου έργου του, όπως η ενσωμάτωση της αριστοτελικής λογικής στον Νεοπλατωνισμό, θέματα ηθικής φιλοσοφίας, θρησκειολογικά ζητήματα και, φυσικά, η πολυσυζητημένη κριτική που άσκησε στον Χριστιανισμό (στην οποία έχει πιθανώς δοθεί δυσανάλογη της σημασίας της έμφαση, στο πλαίσιο μιας μάλλον μονοσήμαντης ανάγνωσης των σωζόμενων μαρτυριών: πρβλ. Edwards 2007, Becker 2016). Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο στην αποσπασματική μορφή στην οποία διασώζονται τα περισσότερα από τα συστηματικά συγγράμματα του Πορφυρίου όσο και στην απλουστευτική αποτίμηση κάποιων από τα υπάρχοντα έργα του ως εισαγωγικών ή εκλαϊκευτικών πραγματειών ήσσονος φιλοσοφικής σημασίας.

Ωστόσο, παρ’ όλο που, καθώς φαίνεται, τα πιο πρωτότυπα από πλευράς μεταφυσικής διδασκαλίας συγγράμματα του Πορφυρίου (όπως, παραδείγματος χάριν, το Περὶ ἀρχῶν και το Περὶ ἀσωμάτων), έχουν σχεδόν ολοκληρωτικά χαθεί, τα σωζόμενα κείμενα μαρτυρούν ότι τον απασχόλησαν ποικίλα ζητήματα μεταφυσικής και οντολογίας σχετικά με τις πρώτες αρχές, τον νου, την ψυχή, τον Θεό, τον χρόνο και την αιωνιότητα, την υπερβατικότητα, την αιτιότητα, τη σωματικότητα και τις ασώματες φύσεις, την ύλη, κ.α. Ο Andrew Smith (Teubner 1993), συγκεντρώνει αποσπάσματα ή/και τίτλους δεκατεσσάρων πραγματειών μεταφυσικού περιεχομένου. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι Ἀφορμαὶ πρὸς νοητά (εκδ. Lamberz 1975; Brisson κ.α. 2005), τα Σύμμικτα ζητήματα (αποσπ. 256-263 Smith; Dörrie 1959) καθώς και η πραγματεία Πρὸς Γαῦρον περὶ τοῦ πῶς ἐμψυχοῦται τὰ ἔμβρυα (εκδ. Dorandi στον Brisson κ.α. 2012; μετάφρ. Wilberding 2011). Στις προαναφερθείσες πραγματείες, εκ των οποίων ελάχιστες έχουν μελετηθεί διεξοδικά, θα πρέπει να προστεθούν πολυάριθμα αποσπάσματα που βρίσκουμε σποραδικά σε άλλα συγγράμματα του Πορφυρίου, συμπεριλαμβανομένων των υπομνημάτων του, όπως τα Εἰς τὸν Τίμαιον ὑπομνήματα (εκδ. Sodano 1964), των έργα ιστορίας της φιλοσοφίας, ηθικής ή ακόμα και αλληγορικής ερμηνείας των (ομηρικών) μύθων. Εξ άλλου, είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο ότι η σύγχρονη έρευνα τείνει να αποδώσει στον Πορφύριο (Chiaradonna 2014; Id. 2022), ή τουλάχιστον σε κάποιον οπαδό του (Smith 2015), την πατρότητα του ανώνυμου υπομνήματος στον πλατωνικό Παρμενίδη (εκδ. Kroll 1892, Linguiti 1995), ακολουθώντας έτσι τον Hadot (1968, contra: Edwards 1990, Bechtle 1999, Corrigan 2000, Rasimus 2011). Εάν ο Πορφύριος είναι πράγματι ο συγγραφέας του ανώνυμου υπομνήματος, τότε οι καινοτομίες του κειμένου αυτού καθιστούν σχεδόν αναγκαία την επανεξέταση του μεταφυσικού συστήματος του Πορφυρίου στο σύνολό του.

Η διημερίδα «Η Ψυχή στη φιλοσοφία του Πορφυρίου» επιχειρεί να εξετάσει όψεις της διδασκαλίας του Πορφυρίου για την τρίτη «υπόσταση», σύμφωνα με την ορολογία που ο ίδιος ο Τύριος προέκρινε για να περιγράψει τις θεμελιώδεις αρχές του πλωτίνειου συστήματος (βλ. Ἐννεὰς V 1, Περὶ τῶν τριῶν ἀρχικῶν ὑποστάσεων). Ο Πορφύριος έτρεφε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ζητήματα που αφορούν την ψυχή: όπως μαθαίνουμε από ένα διάσημο χωρίο του Περὶ τοῦ Πλωτίνου βίου (13, 10-11), επί τρείς συνεχόμενες ημέρες ο νεαρός μαθητής έθετε στον δάσκαλό του ερωτήματα για τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή συνδέεται με το σώμα. Οι περί ψυχής απόψεις του Πορφυρίου εκτίθενται στο έργο του Ἀφορμαὶ πρὸς νοητὰ αλλά και σε άλλα συγγράμματά του, τα περισσότερα εκ των οποίων διασώζονται υπό τη μορφή παραθεμάτων σε συγγραφείς όπως ο Ιωάννης Στοβαίος, ο Ιερός Αυγουστίνος, ο Νεμέσιος Εμέσης και ο Ευσέβιος Καισαρείας. Τέτοια συγγράμματα είναι το Περὶ ψυχῆς πρὸς Βόηθον ε’ (fr. 241-250 Smith), το Περὶ τῶν τῆς ψυχῆς δυνάμεων (fr. 251-255 Smith) και τα Σύμμικτα ζητήματα (fr. 256-263 Smith).

Θα στηριχθούμε στα διασωθέντα έργα προκειμένου να διερευνήσουμε ζητήματα που άπτονται της σχέσεως ψυχής και νου, της θεϊκής φύσεως της ίδιας της ψυχής, της διάκρισης μεταξύ ανώτερης ή λογικής και κατώτερης ή άλογης ψυχής (Trabattoni 2020) αλλά και της σύνδεσης της ψυχής με το σώμα και του χωρισμού της από αυτό. Υπό ποια έννοια είναι η ψυχή μέσα στον νου και, ταυτοχρόνως, διακριτή από αυτόν; Πώς είναι η ασώματη ψυχή παρούσα στο σώμα (Dörrie 1959; Emilsson 1994; Viltanioti 2017); Πότε ακριβώς συνδέεται η ψυχή με το σώμα μας, κατά τη γέννησή μας ή πριν από αυτήν; Ποιος ο ρόλος του αστρικού σώματος, του λεγόμενου πνεύματος ή ὀχήματος; Υπό ποια έννοια μπορεί η κατ’ουσίαν αμερής ψυχή να θεωρηθεί ως έχουσα μέρη; Ποια η σχέση μερών και δυνάμεων της ψυχής; Διακρίνει ο Πορφύριος, όπως και ο Πλωτίνος, μεταξύ αναγκαίας και εκούσιας καθόδου της ψυχής; Τί είναι η ζωή και τί ο θάνατος της αθάνατης ψυχής (Viltanioti 2017); Ποια η μεταθανάτια μοίρα των ψυχών; Απορρίπτει πράγματι ο Πορφύριος το ενδεχόμενο μετενσαρκώσεως ανθρώπινων ψυχών σε σώματα ζώων, διαφοροποιούμενος έτσι από τον Πλωτίνο (Deuse 1983; Smith 1984); Πώς η συμφωνία Πλάτωνα και Αριστοτέλη (Karamanolis 2006) διαμορφώνει το πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσονται οι απόψεις του Πορφυρίου για την ψυχή (Zambon 2002); Σε ποιο βαθμό οι απόψεις αυτές απηχούν διδασκαλίες του μέσου πλατωνισμού; Ποια η πρόσληψη τους από μεταγενέστερους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους μέχρι και το τέλος των Βυζαντινών χρόνων; Τι επιπλέον πληροφορίες μάς παρέχουν οι αραβικές πηγές (Adamson 2007; D’Ancona 2008);

Σκοπός μας είναι να προσεγγίσουμε τον Πορφύριο όχι ως πολυμαθή διανοούμενο που απηχεί τις απόψεις του Πλωτίνου (Bidez 1913; Dodds 1963) αλλά ως πρωτότυπο  μεταφυσικό στοχαστή. Στο πλαίσιο αυτό, η διημερίδα θα επικεντρωθεί εν μέρει στην πραγματεία Περὶ τῶν τῆς ψυχῆς δυνάμεων (fr. 251-255 Smith), η οποία δεν έχει μέχρι σήμερα αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Βασιζόμενοι τόσο στην έκδοση του Andrew Smith (1993) όσο και στη νέα, υπό δημοσίευση, έκδοση του Στοβαίου από τον Tiziano Dorandi, θα μεταφράσουμε και θα σχολιάσουμε τα σωζόμενα αποσπάσματα του έργου αυτού στο οποίο ο Πορφύριος διερευνά το πρόβλημα του μερισμού της ψυχής και προτείνει μια πλατωνική ερμηνεία της αριστοτελικής θεωρίας περί ψυχικών δυνάμεων.